Pozorność umowy o pracę. Co robić, gdy ZUS stwierdzi, że umowa o pracę jest pozorna?

Umowa o pracę to zgodne oświadczenie woli pracownika i pracodawcy. Pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem i w wyznaczonym czasie. Pracodawca z kolei zobowiązuje się do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem. To, co kluczowe, to to, że pozostawanie w stosunku pracy stanowi tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. Właśnie dlatego ZUS drobiazgowo analizuje, czy umowa została zawarta w celu rzeczywistego wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, czy w wyłącznie w celu objęcia ubezpieczeniem.

Umowa o pracę zawarta dla pozoru to natomiast umowa zawarta przy założeniu, że pracownik nie będzie świadczyć pracy. Strony już chwili zawierania umowy wiedzą, że pracodawca nie będzie korzystać z pracy pracownika. Z pozornością mamy więc do czynienia, gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy.

Przede wszystkim należy podkreślić, że od decyzji o uznaniu umowy za fikcyjną przysługuje odwołanie sądu okręgowego. Odwołanie może złożyć zarówno pracodawca jak i pracownik. W razie złożenia odwołania – dalsze postępowanie będzie uzależnione od wyroku sądowego. Jeżeli uda się wykazać faktyczne wykonywanie pracy, czyli że umowa została nawiązana w celu wykonywania pracy, a nie dla uzyskania prawa do świadczeń, wyrok może okazać się korzystny dla zatrudniającego i zatrudnionego.

Jeżeli odwołanie nie zostanie złożone, bądź jeżeli zostanie ono oddalone w sądzie, a decyzja ulegnie uprawomocnieniu, należy uznać, że stosunek pracy nie istniał (umowa została uznana za nieważną).

W takiej sytuacji zatrudniony powinien być wyrejestrowany z ZUS z kodem 600 – inny powód (ZUS ZWUA). Należy również dokonać korekty listy płac poprzez wyzerowanie kwoty brutto wynagrodzenia i składek ZUS. Konieczna jest również korekta dokumentów w ZUS (DRA, RCA, ewentualnie RSA – jeżeli były sporządzane za tę osobę.

Z kolei na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych znaczenie ma przepis art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zgodnie z jego treścią, ustawa ta nie ma zastosowania do przychodów wynikających z czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy.

Zatem, w świetle tej interpretacji, przychód uzyskany w wyniku fikcyjnej umowy o pracę nie może być traktowany na równi z przychodem ze stosunku pracy, który nie został nawiązany. Nie będzie on również opodatkowany. Po dokonaniu korekty należałoby wystąpić do Urzędu Skarbowego o stwierdzenie nadpłaty podatku.

Należy również pamiętać, że koszty pracodawcy w związku z fikcyjną umową o pracę (wynagrodzenie i składki ZUS finansowane przez płatnika) – nie mogą stanowić kosztów uzyskania przychodów.

W kwestii zwrotu wypłaconych należności – można dochodzić ich od pracownika. Pozostaje jednak kwestia czy:

• umowa faktycznie była zawarta dla pozoru (od początku strony miały taki zamiar)
• dana osoba nie świadczyła pracy i zamiarem stron nie było jej wykonywanie;

Może być przecież tak, że umowa została uznana za nieważną, jednak pracownik wykonywał pracę.

W tym drugim przypadku, gdy strony nie miały zamiaru zawrzeć umowy pozornej, a pracownik wykonywał pracę – należałoby przeanalizować zasadność ubiegania się o zwrot wypłaconych świadczeń.